મુંબઈ મેરી જાન : ગઝની આવ્યો જ ન હોત તો ?

આપણે ફિલમેકર્સને કોસવામાં શૂરા છીએ. એમાં પણ ખાસ તો ઐતિહાસિક કે પછી કોઈક મહાન ક્લાસિક કૃતિ પર આધારિત ફિલ્મોમાં લેવાતી છૂટછાટ તો કોઈ હિસાબે માન્ય નથી હોતી. જોવાની ખૂબી તો એ છે કે આપણી માહિતી સાથે બંધબેસે તો જ એ ઇતિહાસ સાચો બાકી નહીં એવું જડત્વ પણ ખરું. પણ, મહાન ઇતિહાસકારોની માહિતી ખોટી હોય શકે એ સ્વીકારવી રહી.

એક ઉદાહરણ છે રાજા ભીમદેવ સોલંકી , એમના વિષે લખાયેલી વિગતો અને માહિતી માની લેવા ચાહિયે તો પણ એમનું જન્મવર્ષ આપણને વિચાર કરતાં મૂકી દે.

એ હકીકત છે કે મુંબઈ ભીમદેવનું નિવાસસ્થાન રહ્યું , પણ કયા ભીમદેવ ? ભીમદેવ પહેલા વિષે ઇતિહાસ લેખે છે.

ઘંટારવ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી 200 મણની સોનાની સાંકળ (1 મણ = 20 કિલોગ્રામ ), કિંમતી રત્નો , સોનાચાંદીની મૂર્તિઓ ,રત્નજડિત આભૂષણો. આ વિગતો સર્વવિદિત છે પણ હવે એમાં પણ મતમતાંતર થઇ રહ્યા છે. એક મત એવો છે કે ગઝનીને કોઈ ખજાનો સોમનાથમાંથી હાંસલ થયો નહોતો એટલે એને ગુસ્સામાં મંદિરનો ખાત્મો બોલાવી દીધો

સાલ ઈ.સ 1025, જાન્યુઆરી મહિનો. મહંમદ ગઝનીએ આક્રમણ કર્યું હતું ગુજરાતના હાર્દ એવા સંસ્કૃતિધામ સોમનાથ મંદિર પર.મંદિરનો અઢળક ખજાનો ગઝનીના મોઢામાં લાળ લાવ્યો હશે એ હકીકત છે. લૂંટના આશયથી જ આવેલા ગઝનીએ લૂંટફાટ તો ચલાવી પણ સાથે લોકોને વટલાવ્યા. 30,000 ઊંટના કાફલા ને લાવલશ્કર સાથે આવેલા આ લૂંટારુનો સામનો કરવાને બદલે લોકો સોમનાથ પોતે જ ચમત્કાર કરશે એવી આશામાં હાથ પર હાથ જોડી બેઠા રહ્યા .

આ વાત પર્શિયન વિદ્વાન ફિલોસોફર પ્રવાસી અલ બિરુનીએ પોતાના સંસ્મરણોમાં ઉલ્લેખી છે. વધુમાં એ નોંધે છે કે સોમનાથના મંદિરમાં ભારે રક્તપાત સર્જાયો હતો.અંદાજે પચાસ હજારથી વધુ હિંદુઓને રહેંસી નાખ્યા હતા. સામે પક્ષે ગઝનીની છાવણીમાં પણ ખુવારીનો આંક ઓછો નહોતો.

ગઝનીનો સામનો કરી રહેલા રાજા ભીમદેવ પાસે હવે એક જ વિકલ્પ બાકી રહેતો હતો , ભાગી છૂટવાનો. ગઝની જયારે લૂંટમાં મસ્ત હતો ત્યારે ભીમદેવ સોલંકી પોતાના પાટનગર અણહિલવાડ પાટણ ન જતાં દાહોદ ગોધરા (અત્યારના ) રાજપીપળા , ડાંગનું વન વટાવી મુંબઈના વગડાઉ ટાપુ પર પહોંચી ગયા. તેમની સાથે હતા બચી ગયેલા સૈનિકો , પુરોહિતો અને પાટણના પ્રભુ લોકો(જે હવે પાઠારે પ્રભુ તરીકે જાણીતા છે , અને એટલી હદે મહારાષ્ટ્રીયન છે કે ગુજરાતીનો અંશ ન દેખાય, પહેલું એરોપ્લેન આવિષ્કાર કરનાર રાઈટ બંધુ નહીં આ પાઠારે પ્રભુ હતા , એ વાત પછી ક્યારેક).

લૂંટ દરમિયાન ગઝનીને જે ખજાનો મળ્યો તેની આછેરી નોંધ ઇતિહાસે લીધી છે. ઘંટારવ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી 200 મણની સોનાની સાંકળ (1 મણ = 20 કિલોગ્રામ ), કિંમતી રત્નો , સોનાચાંદીની મૂર્તિઓ ,રત્નજડિત આભૂષણો. આ વિગતો સર્વવિદિત છે પણ હવે એમાં પણ મતમતાંતર થઇ રહ્યા છે. એક મત એવો છે કે ગઝનીને કોઈ ખજાનો સોમનાથમાંથી હાંસલ થયો નહોતો એટલે એને ગુસ્સામાં મંદિરનો ખાત્મો બોલાવી દીધો અને એટલું જ નહીં 400 જેટલી કન્યાને બંદી બનાવી સાથે લઇ ગયો હતો.

આ વાતમાં વજન એટલે લાગતું નથી કારણ કે જો ખજાનો ન મળ્યો હોત તો ગઝની આમ ધામા નાખીને બેસી ના રહ્યો હોતે . મુસ્લિમ લેખકોએ પોતે જ ગઝનીના પ્રેમની વાતો આલેખી છે તે પ્રમાણે ગઝની પોતાના એક ગુલામનો પ્રેમી હતો (યસ, હોમોસેક્શ્યુઅલ) અને એ જમાનામાં એ ખાસ કરીને સેન્ટ્રલ એશિયામાં નવી નવાઈની વાત નહોતી. ગુલામનો ગુલામ શબ્દપ્રયોગ ત્યારથી જ અસ્તિત્વમાં આવ્યો.

આ લખનાર અન્ય કોઈ નહીં અને મુસ્લિમ લેખકો જ છે જેમના અંદાજ પ્રમાણે એ ગઝનીએ લૂંટેલી સંપત્તિની કિંમત એ વખતે થતી હતી વીસ લાખ દીનાર.

લૂંટ પછી ગઝની ભાગી ન ગયો. એ ધામો નાખીને પડ્યો તો રહ્યો ને ત્યાં મસ્જિદ બનાવી, એને લોકોને પોતાના નામ પરથી મોહમદીન બનાવ્યા. મુંબઇનો પ્રામાણિક તવારીખ આલેખનાર ઇતિહાસકાર ગાર્સીયા દાકુન્હા ‘ઓરિજીન ઓફ બોમ્બે ‘માં નોંધે છે કે મુંબઈને મંદિરો, મહેલો, ન્યાયાલયોની સંસ્કૃતિ જો મળી હોય તો તેનું શ્રેય જાય છે રાજા ભીમદેવને .

ઇતિહાસકારોમાં આજે પણ વિવાદસ્પદ ચરિત્ર આ રાજા ભીમદેવનું છે.
મરાઠી મહાકાવ્યો પ્રમાણે આ બિમ્બાદેવ (ભીમદેવ) દક્ષિણના દેવગિરિથી આવેલા શાસક હતા ત્યારે પર્શિયન અને મુસ્લિમ ઇતિહાસકાર બામ્બાશાહ એટલે કે ગુજરાતના ભીમદેવ સોલંકીને માને છે.

આ બંને વાત ગળે ઉતારવી મુશ્કેલ છે. દેવગિરિના બિમ્બાદેવ 13મી સદીમાં આવે છે , ગુજરાતના ભીમદેવ 11મી સદીમાં , એટલે વધુ નિકટ છે પરંતુ એક સમસ્યા ત્યાં છે કે તો પછી જયારે ગઝનીએ સોમનાથની લૂંટ કરી ત્યારે એમની ઉંમર હશે ચાર વર્ષ. એક જ શક્યતા હોય શકે કે ભીમદેવના જન્મવર્ષમાં કોઈક ભૂલ હોય કે પછી નાના ભીમદેવે આ ટાપુ પર એક દાયકો વટાવી રાજદંડ હાથમાં લીધો હોય.

એલિફન્ટાની આ બૌદ્ધ ગુફાઓ કાળથી પર છે. એ કેટલી જૂની છે તેનો નિર્ણય થઇ શક્યો નથી.

અલબત્ત , ગુજરાતથી આવેલા ભીમદેવની થિયરી વધુ સચોટ એટલે લાગે છે કે એમની સાથે આવેલા લોકો હવે પૂરેપૂરા મહારાષ્ટ્રીયન છે છતાં એમની કુળદેવીને માને છે , એ કુળદેવી જે પાટણના પરિવારના કુળદેવી છે.

રાજા ભીમદેવે સમગ્ર મુંબઈના ( તે વખતે એને મુંબઈ નામ મળ્યું નહોતું ) સાત ટાપુની ઉપર કબ્જો જમાવવાને બદલે માત્ર ઉત્તરના ટાપુ પર જ આધિપત્ય જમાવ્યું અને રાજધાની સ્થાપી મહિકાવતી , એટલે કે આજનું માહિમ .

ભીમદેવના આગમન પૂર્વે મુંબઈની ઓળખ હતી તાડી અને વાડીથી .ભીમદેવે પોતાની સાથે લાવેલા હાથીના કાફલા માટે એક શેલ્ટર નિર્માણ કર્યું . માતંગ એટલે હાથી અને હાથીનું નિવાસસ્થાન એટલે માતંગાલય , એતળે કે આજનું માટુંગા .

ભીમદેવે સહુ પ્રથમવાર ન્યાયાલય સ્થાપ્યા , જે આજે અપભ્રંશ થઈને લેખાય છે નાયગાંવ.

જ્યાં એક સમયે માત્ર આમલી ચીંચ , તાડ , બાવળ અને ખેરના ઝાડનું સામ્રાજ્ય હતું એ હવે મહેલો, બગીચા ન્યાયાલય ને રસ્તાવાળું નગર બની રહ્યું હતું .

(મુંબઈ આવનાર પાટાણે પ્રભુ પાઠારે પ્રભુ બની ગયા , તેમના કુળદેવી આજે પણ મુંબઈમાં જાણીતા વિસ્તારનું નામ છે … એ વિષે વાતો હવે પછી )

આંખે ઊતરી દિલમાં વસી જાય એવી અગાશી

દુનિયાભરમાં ફરનારા પ્રવાસીઓ માત્ર સ્થળ, સંસ્કૃતિ કે ખાણીપીણીના પ્રેમમાં પડી  જાય એ  સ્વાભાવિક વાત લાગે. પણ આજના સમયમાં હોસ્પિટાલિટી ઈન્ડસ્ટ્રીમાં થીમનો વારો આવ્યો છે. 

ફાઇવસ્ટાર હોટેલથી હટકે એવી હોટલ એટલે ‘અગાશીએ’. 

કોઈ અમદાવાદી કે સરેરાશ  ગુજરાતમાં એ વિશે ન જાણતા ન હોય તેવી શક્યતા નથી. કારણ છે ત્યાં મળતી ગુજરાતી વાનગીઓ. એક  સમયે  માત્ર રેસ્ટોરન્ટ હતી  હવે 38 રુમ ધરાવતી  બુટીક હોટલ છે. 

અમદાવાદના ટેક્સટાઇલ ક્ષેત્રે ડંકા પાડનાર મંગળદાસ ગિરધરદાસે ઈ. સ 1924માં હવેલી નિર્માણ કરાવી હતી એ હેરિટેજ હોટલમાં પરિવર્તિત કરી છે. 

મોઝેક ટાઇટલ્સ થઈ લઈ ફ્રેસ્કો, એન્ટીક આટૅ ઈફેક્ટસ  અને કંઇ કેટલું. 

જ્યાં શબ્દો ન્યાય ન કરી શકે ત્યાં વહારે આવે કેમેરા. 

ફોટો ગેલેરી જૈ એ સમયમાં ન લઈ  જાય તો જરા નવાઈ…. 

શિયાળો હાથતાળી આપી જાય એ પહેલાં …..

આમ તો શિયાળો હાથતાળી આપીને ખસકી જવાના મૂડમાં હતો ત્યારે અમે નક્કી કર્યું કે અભી નહીં તો કભી નહીં , એટલે સવારી ઉપડી નારગોલ સંજાણ. મૂળ હેતુ હતો ઉંબાડિયું કરવાનો એટલે કે એને ન્યાય આપવાનો. વાપી વટાવ્યું ને શરુઆત થઇ ગઈ, દર થોડે અંતરે ઉંબાડિયું સ્ટોલ. જાણીતાં જોગીઓએ ટીપ આપેલી કે વલસાડ પાસે જજો , ન આગળ ન પાછળ , ત્રિકોણ બાગ ને હાઈવેને આ પાર પેલે પાર …
કેટલી ચોક્કસ માહિતી હતી પણ બપોર ચઢવાની શરૂઆત થઇ ગઈ હતી એટલે થયું કે જો હવે વધુ ચીકાશ કરવા બેસીશું તો ક્યાંક એવું ન થાય કે પહોંચીએ ત્યારે હાલ્લાં ધોવાતાં હોય. એટલે જ્યાં બે પાંચ કાર પાર્ક થયેલી જોઈ ત્યાં અમે પણ પાર્ક થઇ ગયા.
ગુજરાતીઓને કહેવાની જરૂર ખરી કે ઉંબાડિયું એટલે શું ?
અમે ગયા ત્યારે ગરમી થઇ ગયેલી એટલે ને બાકી હોય તેમ તીખુંતમતું ઉંબાડિયું ને મોળી છાશ. જલસો પડી ગયો એમ કહીએ તો ચાલે. પણ એ જલસાની લિજ્જત થોડી મીનીટોમાં મોળી પડી ગઈ. બેઠા પછી થોડી જ વારમાં માટલું ખોલીને પીરસાયેલું ગરમ ગરમ ઉંબાડિયું તીખું જ એટલું હતું કે નાક કાન મોઢામાંથી ધૂમાડા શરુ થઇ ગયા હતા.
પણ , જલસો એટલે જલસો .
ઉંબાડિયું ને ઊંધિયું બંને ચીજ સાવ અલગ છે એ તો ખાવાથી જ ખબર પડે. હા, એ વાત સાચી કે બંને કઝીન્સ કહી શકાય પણ સરખામણી કરવી હોય તો એક દેશમાં રહેતી ને બીજી શહેરી , ઉંબાડિયું એટલે તદ્દન દેશી અને ઊંધિયું એટલે પરંપરાગત ખરું પણ શહેરી ટચ ધરાવતી વાનગી.
સુરતી હોવાને નાતે સીઝન હોત ને દસ પંદર વાર ઊંધિયું ન ખાવા મળે તો જીવ ચચરી જાય કે શિયાળો તો સાવ એળે ગયો.
હવે તો મુંબઈમાં કતારગામની પાપડી માટે ક્યાંય લાંબે જવાની જરૂર પડતી નથી. ગ્રાન્ટ રોડ માર્કેટમાં એક સ્ટોલ માત્ર ને માત્ર આ દેશી શાકભાજી વેચે છે એમાં પણ ઊંધિયાની સિઝનમાં ઊંધિયાનો તમામ સામાન મળી જાય. પણ , તો ય સુરતનું ઊંધિયું એટલે સુરતનું … મુંબઈનું ઊંધિયું એની સામે ઉલ્હાસનગરમાં બનેલા માલ જેવું લાગે. એ પ્રભાવ કદાચ પાણીનો હોય શકે (no jokes) ! એટલે સુરતની ખેપ તો કરવી જ પડે.
વિચાર તો થઇ આવ્યો કે અહીં ઊંધિયાની રેસીપી શેર કરવી. નવી નવી કોઈ ચીજ શીખી હોય તો એને શેર કરવાનો હરખ તો થાય ને પણ એ દબાવી રાખ્યો. ગુજરાતી મિત્રો સાથે કંઈ ઊંધિયાની રીત શેર કરાય ?
હા, પોતાની રેસિપી ન થાય પણ એક્સપર્ટની તો થાય ને ?
તો થઇ જાય ઊંધિયા પાર્ટી ફરી એકવાર.
વળી પાછો ઠંડીનો ચમકારો કદાચ એટલે જ વધ્યો છે. રહી ગયા હો તો આ વિકએન્ડ રેકી કરી નાખજો ….ઓલ ધ બેસ્ટ ….:)

Winter Fiesta

Winter means time for Undhiya , Umbadiya and green vegetables specialities , Specially for Surtis like me. In western Gujarat , the dish that warms cold bodies is undhiyu. And Surat, which has a place in the shastras for Tapi nu jaman (food from near the river Tapi), is famous for its version of the dish.

In Surat, undhiyu is a semi-dry stew whose main ingredient is a green pulse pod called papdi – a vegetable that grows on creepers in Katargam ,the suburbs of Surat. Important to mention here that Katargam is no more as it was years ago. A sleepy deserted suburb’s wadis are gone and new shabby , C grade constructions haas taken place there but still the papdi is tagged with Katargam .
“The quality of the papdi is most important aspect of this preparation, ” points out Sonali Saraiya , a homemaker “The papdi from Katargaam is the most tender and naturally sweet. It has three beans in a pod and can be stripped of its strings in one go, unlike the papdi grown in Bharuch and other areas (where pods are thicker and have four to five beans). ” Many homemakers cook undhiyu in the pressure cooker to save time. But traditionally, undhiyu is best prepared in a thick bottomed pittal (brass) vessel covered that’s covered with an aluminium lid. The domestic version is spicier and less oily thats the best thing about homemade Undhiya.

The papdi is peeled and its strings are removed. Both the beans and the pods are tossed along with pieces of purple and yellow yam (Ratalu), stuffed brinjals, skinned potatoes and sweet potatoes (sakkaria) in their jackets into sesame oil in which asafoetida and ajwain have been cooking. Spiced with chilli and ginger paste along with a heaped dose of roasted and powdered dry coriander, the dish is topped with methi muthiyas – steamed fenugreek dumplings – and a generous sprinkle of finely chopped lilu lasan or green garlic pods and freshly grated coconut.

A meal of undhiyu and puri along with Matho (fresh hunged cream with sugar and flavour , is considered as the ultimate meal of Surti cuisine.

The farm labourers from the Vapi to Tapi river belt prepare a version called umbadiyu. The umbadiyu is a darker, smoky cousin of undhiyu. It’s made with wild black papdi (kadva vaalni paapdi) that’s only available in Bhata village along with yam, sweet potato and brinjal, and the vegetables are marinated in a basic ginger and chilli paste and then baked in a clay pot, which is sealed with aromatic leaves of kaler and camboi.

This pot is buried in a hole in the ground and covered with hay and cow dung cakes that are burnt for about 40 to 45 minutes. A small portion of this delicacy is put in an earthen kullad at the mouth of the matka to check when it’s done. This sampler is fondly called a daakan, which means witch. Umbadiyu is served with coriander chutney and buttermilk.

Surprisingly, undhiyu also has a couple of nonvegetarian avatars prepared by different communities in Gujarat. Parsis from Udvada toss boiled eggs with their shells on and pieces of chicken into a similar mix of vegetables and call it aradhiyu Prepared by farmhands in an earthen pot without any oil, the aradhiyu, like umbadiyu, is smoked and made on special occasions.

The Khatris of Surat make khadiya-mundi mutton. Their version of undhiyu is a simple papdi ma ghos or papdi cooked with mutton. The dish is accompanied by lasan nu kachu, sprigs of fresh garlic greens.
please note that Undhiyu and Ubadiyu seems quite similar but completely different way for preparation.

Recipe for Umabdiyu :

Potatoes 4-5 big

Small eggplant 4 pieces

Purple Yam (ratalu) 1/2 lb

Sweet potatoes 2 pieces

Surati papdi 1 bowl

Tuvar lilva 1 bowl or fresh Vatana (green peas) 1 bowl

Green chili 7-8 pieces

Ginger 2 inch piece

Ajwain 1 tb spoon

Salt 2 tb spoon

earthen pot

Few cabbage / lettuce leaves, generally bhaji of Kaler or Camboi is used but cant find it easily .

1. wash and peel the sides of surti papdi. Leave it whole , don’t cut it.

2. chop Vatana (green peas) or Tuvar lilva (pigeon peas), green chilli and ginger in chopper, Make sure you don’t make paste and mix it with surati padi.

3. Now cut potatoes in four pieces, make two cross slit on the eggplant ( ravaiya) and cut Ratalu ( purple Yam) in big pieces.

4. Add salt, ajwain and one tea spoon oil and mix together very well.

5. Now arrange some cabbage leaves on the bottom and sides of earthen pot.

6. Add surati papdi mixture as first layer.

7. Now add potato, eggplant and purple yam mixture for the second layer.

8. Add surti papdi mixture final layer.

9. Now cover all the mixture with cabbage leaves/ lettuce leaves.

10. Now put the clay lid on the pot.

11. Seal the lid and pot with flour paste. So the moisture with stay in.

12. Now prepare for fire.if you don’t have that option then you can put two bricks side by side and put wood block in the middle and make fire.

13. Let it cook for 45-50 minutes. Don’t worry about burning. Little bit burning will give you that authentic smokey taste.

14. Remove the seal with knife and open the lid. Ubadiyu is cooked now. You can keep the whole pieces but traditional mesh everything, dont remove the skin.

15. Now add sessame oil, green chuteny, garlic chuteny and kotha chuteny ( if you don’t have kotha chuteny then you can use tamerind chuteny) in it.

16. Serve it with Chhash (Buttermilk ).

Summer Sips !!

 

Variyali ( saunf ) Sharbat:

 

Preparation time – 10 minutes
Soaking time – 6 to 7 hours
Cooking time – 5 to 7 minutes
Ingredients to make Variyali Sharbat:
100 grams variyali – fennel seeds
100 grams sugar
Salt to taste
Juice of 1 lemons (optional)

 
How to make :

 

1. Soak variyali in water for 6 to 7 hours or over night.

 

2. Boil for 2 minutes. Cool at room temperature.

 

3. When cool churn to smooth paste with sugar (khadi sakar, or a raw sugar advisable). Strain it.

 

4. At the time of serving add some variyali sharbat in a glass and then fill with crushed ice ad little bit of chilled water.

 

5.Add salt to taste and lemon juice. At last add jal jira or shikanji powder (optional) and mix well.
Serve Variyali Sharbat chilled, garnished with a sliced lemon.

 

 

 

 

In India, Fennel seeds is known as Saunf / Badi saunf / Variyali.

 

It is widely used as a mouth freshener.People used to take it after meal.

 

Its highly aromatic and flavorful herb.

 

Very important factor of Fennel seed is its increase your appetite.It very useful for digestion.It have carminative property too, so widely used for new born babies as a gripe water.Consumption of Fennel seeds avoid flatulence, Gases, Gastric discomfort etc.

 

Variyali cooler is a one of the best cooler in scorchy summer of India.Fennel seed juice widely used as home made remedy to beat heat in summer and good for hyper acidity, heart burn etc. Its acts as blood purifier also.

 

In summer, due to extra heat Pitta dosha aggravates in body, resulting boils on skin, Pimples, Rashes, Acidity, indigestion, vomiting, feverish feelings, thirsts, sunstroke, burning micturation etc.